Tematyka spadków i dziedziczenia jest zagadnieniem, z którym wcześniej czy później spotka się każdy człowiek. Podstawowa wiedza w tym zakresie może okazać się dla wielu z nas bardzo przydatna.
W polskim prawie wyróżniamy dwa rodzaje dziedziczenia: ustawowe oraz testamentowe. Z dziedziczeniem ustawowym mamy do czynienia wtedy, gdy nie został sporządzony testament. Jak wskazuje jego nazwa, jest to rodzaj dziedziczenia uregulowany ustawowo, a dokładniej w Księdze Czwartej, Tytule II Kodeksu Cywilnego. Zawarte tam przepisy opisują szczegółowo, kto jest powołany do dziedziczenia po śmierci spadkodawcy. W tym miejscu trzeba zaznaczyć, iż spadkodawcą jest każdy umierający człowiek. W skład spadku wchodzą bowiem nie tylko prawa majątkowe, ale i obowiązki majątkowe zmarłego czyli, mówiąc wprost, długi. Wracając do dziedziczenia ustawowego, należy wskazać, iż w pierwszej kolejności do dziedziczenia powołani są z mocy przepisów ustawy małżonek oraz dzieci spadkodawcy, którzy co do zasady dziedziczą w częściach równych. Istnieje przy tym zasada, że część spadku przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
Kolejne przepisy ustawy regulują sytuacje, w których spadkodawca w chwili śmierci nie miał dzieci lub małżonka i wskazują, jakie osoby dziedziczą w dalszej kolejności. Należy podkreślić, iż dla dziedziczenia ustawowego nie mają znaczenia rzeczywiste więzi bliskości, ale jedynie stopień pokrewieństwa.
Testament na wypadek śmierci
Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas, jeśli spadkodawca nie sporządził testamentu. Dziedziczenie testamentowe ma bowiem zawsze pierwszeństwo nad dziedziczeniem ustawowym. Oznacza to w praktyce, że jeżeli osoba sporządzi ważny z punktu widzenia prawa testament, to jego zapisy będą decydować o tym, kto odziedziczy spadek.
Testament jest jednostronną czynnością prawną, zawierającą oświadczenie woli osoby, która rozporządza swoim majątkiem na wypadek śmierci. Jest to czynność jednostronna, a więc na jej dokonanie nie potrzeba niczyjej zgody. Testament jest rozporządzeniem na wypadek śmierci, a tym samym wywołuje skutki prawne dopiero po śmierci spadkodawcy. Jeżeli zatem ktoś chce przekazać bliskim swój majątek lub jego składnik np. w postaci mieszkania za życia, to musi wtedy zawrzeć umowę darowizny. Testament wyraża nieskrępowaną wolę konkretnej osoby i z tego względu nie może być sporządzony pod jakimkolwiek przymusem czy też w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Nieważny będzie zatem testament sporządzony pod wpływem groźby lub przez osobę chorą psychicznie.
Testament może być również w każdej chwili odwołany przez osobę, która go sporządziła. Odwołanie testamentu następuje najczęściej w ten sposób, że dana osoba sporządza nowy testament. Testament jest dobrym rozwiązaniem szczególnie dla tych osób, które nie mają bliskiej rodziny lub z różnych względów chciałyby określić sposób dziedziczenia po sobie w inny sposób niż ten wynikający z przepisów ustawy. W tym miejscu pozwolę sobie na przykład takiej sytuacji. Pan X jest starszą, schorowaną osobą. Nie ma on żony ani dzieci, nie żyją również rodzice Pana X. Ma on natomiast troje rodzeństwa, przy czym z dwójką nie utrzymuje bliższych kontaktów, natomiast jedna z sióstr, Pani Y, zapewnia mu od wielu lat wsparcie i opiekę. W tej sytuacji, jeżeli Pan X nie sporządzi testamentu, spadek po nim odziedziczy rodzeństwo w równych udziałach wynoszących 1/3 części spadku. W tej sytuacji Pan X, aby pominąć dziedziczenie ustawowe i odwdzięczyć się siostrze, decyduje się sporządzić testament, w którym do całego spadku po sobie powołuje dzieci Pani Y.
Jak napisać testament
Wiele osób uważa, że testament powinien zostać sporządzony przez notariusza w formie aktu notarialnego. Oczywiście istnieje taka możliwość, jest to natomiast jedynie jedna z dopuszczalnych form sporządzenia testamentu. Najprostszym rozwiązaniem jest sporządzenie testamentu własnoręcznego. Taki testament może sporządzić każda osoba bez konieczności opuszczania swojego domu, co w dzisiejszych czasach jest niewątpliwie dużą zaletą.
Testament własnoręczny musi być w całości napisany pismem ręcznym przez spadkodawcę. Oznacza to, że nie można napisać testamentu na komputerze lub maszynie i na końcu złożyć jedynie swój podpis. Taki testament będzie nieważny. Ponadto testament własnoręczny musi być podpisany przez spadkodawcę, a także musi być opatrzony datą. Na tym kończą się wymogi formalne testamentu własnoręcznego. W swojej treści testament powinien zawierać wyraźne określenie, kogo spadkodawca powołuje do dziedziczenia. Warto dodać, że spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób.
O testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego warto pomyśleć wtedy, gdy spadkobierca chce zawrzeć w nim dodatkowe postanowienia takie jak np. podstawienie czy wydziedziczenie. Testament notarialny może okazać się również właściwy w przypadku, gdy ktoś chce zróżnicować udziały spadkowe kilku spadkobierców oraz dokonać zapisów poszczególnych składników majątku.
Adam Chemycz
absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
adwokat Izby Adwokackiej w Siedlcach
