Coraz więcej książek historycznych stara się znaleźć perspektywę, z której będzie można daną historię opowiadać w nowy sposób. Nie z punktu widzenia władców i dynastii, wojen, dyplomacji i oficjalnych dokumentów, ale oddając głos tym, którzy dotąd go nie mieli. Jedną z takich wielkich grup, która dotąd w Polsce nie miała mocno zarysowanej własnej perspektywy są chłopi pańszczyźniani. W takim nurcie mieści się właśnie znakomita książka Kamila Janickiego.
Oddanie głosu chłopom, szczególnie bezpośrednio, ale też poprzez świadectwa ich losu opisane przez zagranicznych przybyszów czy przez świadectwa literackie wywraca nam do góry nogami rozumienie własnej historii. Okazuje się bowiem, że przez bardzo znaczny jej okres chłopi byli grupą zmuszaną do niewolniczej pracy przez szlachtę. Zamiast przekazywanej nam na lekcjach historii wersji o koegzystencji między wsią a dworem mamy obraz ucisku, wyzysku, przemocy i bezprawia. Z dokumentów wynika też, że szlachcice wymieniali się swymi poddanymi, używali ich jako zastawu pod kredyt, bądź przekazywali sobie „w darowiźnie”.
Ilość dni pańszczyźnianych rosła przy tym stopniowo. W XVII w. chłop musiał pracować u szlachcica przez wszystkie bądź prawie wszystkie dni tygodnia. Nie było już czasu, który można by mu zabrać. Aby zdążyć z pracą na własnym polu, po odrobieniu pańszczyzny, chłopi musieli nierzadko pracować nocą, w świetle księżyca. Skończywszy po kilkunastu godzinach pracę u pana chłop, nierzadko z całą rodziną, wracał na swoje gospodarstwo, czasem znacznie oddalone od folwarku, by zadbać o swój byt.
Dodajmy – by wywiązać się ze swoich obowiązków chłop musiał wstawać nieraz godzinę czy dwie przed świtem, żeby nakarmić swoje zwierzęta i przyjść na czas do pana. Wszelka niesubordynacja karana była podstawową chłostą, zwykle 20 uderzeń. Za wybrane występki można było otrzymać aż 200 kijów. Krzysztof Opaliński w XVIII w. opisywał zarządców, którzy „biją do umoru, gnoją, rózgami siec każą”.
Książka Kamila Janickiego to dobrze udokumentowana praca, którą czyta się znakomicie, choć nastroju nie poprawia. Szokuje nieraz opis praktyk i zachować panów wobec poddanych. Dobrze jednak, że mamy okazję poznać prawdziwą sytuację chłopów w Polsce szlacheckiej – tak bardzo przez niektórych idealizowanej.
Kamil Janicki, Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2021, ss. 382.
You must be logged in to post a comment.