W wielu rejonach naszego kraju brakuje naturalnych zbiorników wodnych. Sieć rzeczna też jest rozwinięta dosyć nierównomiernie, a przepływy wykazują znaczne zmiany sezonowe. W takich okolicach krajobraz może zostać wzbogacony przez utworzenie stawów rybnych.
W celu utworzenia małych sztucznych zbiorników pierwotnie tylko przegradzano rzeki i rzeczki poprzecznymi groblami – podobnie jak to robią bobry. W następnej kolejności stosowano ogroblowanie całych zbiorników i system rowów rozprowadzających, co wymagało znacznie większego nakładu pracy, ale dawało większą kontrolę nad wodą i rybami.
Stawy i zakonnicy
Pierwsze typowe stawy rybne powstały w Polsce prawdopodobnie w XII w. i są wiązane z przybyciem na Śląsk i do Małopolski zakonu cystersów. Na początku w stawach trzymano i rozmnażano tylko „dzikie” gatunki ryb: np. szczupaki, liny, karasie i płocie. Karpie pojawiły się dopiero w XV wieku. Jeszcze później ludzie nauczyli się hodować pstrągi.
Stopniowo zauważono, że poszczególne gatunki i stadia rozwojowe ryb mają różne wymagania siedliskowe, co spowodowało powstanie wielu typów zbiorników stawowych: tarliskowych, narybkowych, letnich, zimowych itd. Gospodarka wodą była dostosowana do cykli rocznych: stawy napełniano maksymalnie podczas wiosennych roztopów, w kolejnych miesiącach uzupełniano wodę w zależności od przepływów w rzekach, wykorzystując na przykład tzw. opady świętojańskie.
Jesienią z części stawów wypuszczano wodę, co ułatwiało odłów ryb i umożliwiało czyszczenie i naprawy zbiorników. Już dawno zauważono, że ze stawów korzystają nie tylko ryby: żyją tam inne organizmy wodne, jak raki, mięczaki, chronione ważki, płazy i gady, sezonowo zaś pojawiają się wielkie wędrowne stada ptaków, a część z nich zakłada tam gniazda. Na stawach i wokół nich występuje też wiele gatunków roślin związanych z terenami wodnymi i podmokłymi.
W XV wieku pojawiła się moda na posiadanie stawów rybnych – co pozwalało na urozmaicenie diety oraz urządzanie zbiorowych połowów i polowań. W tym okresie wiele bagiennych terenów nadrzecznych, traktowanych wcześniej jako nieużytki przekształcono w produktywne stawy rybne. Największe kompleksy stawów rybnych w Polsce znajdują sie w dolinie Baryczy (Stawy Milickie od XII w.), górnej Wisły (Stawy Zatorskie od XV w.), w dolinie Bzury, w Lasach Janowskich (od XVIII-XIX w.).
W XVII i XVIII w. ze względu na zmiany klimatyczne (ochłodzenie i zmniejszenie opadów) gospodarka stawowa stała się mniej opłacalna, ale jednocześnie zwrócono uwagę na walory krajobrazowe i środowiskotwórcze stawów rybnych. Wokół stawów często rosną stare drzewa albo zabytkowe aleje, podnoszące estetykę krajobrazu i wzbogacające różnorodność gatunkową.
Stawy ważne dla środowiska
Obecne wiele kompleksów stawów rybnych podlega ochronie jako rezerwaty przyrody, ostoje Natura 2000, fragmenty parków krajobrazowych albo obszarów chronionego krajobrazu. Najbardziej znane stawy-rezerwaty przyrody to Stawy Milickie (5298 ha) nad Baryczą, Stawy Przemkowskie między Głogowem i Żaganiem, Imielty Ług w Lasach Janowskich, Stawy Raszyńskie pod Warszawą, Stawy Broszkowskie koło Siedlec, Stawinoga koło Pułtuska.
Z inicjatywy właścicieli utworzono rezerwat „Stawy Gnojna im. rodziny Bieleckich” koło Mszczonowa. Najwyżej w Polsce (a podobno również w Europie) są położone stawy w Podgórzynie w sąsiedztwie Karkonoskiego Parku Narodowego i zamku Chojnik. Jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy są chronione stawy Wielikąt koło Raciborza. Na stawach Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Żabieńcu koło Piaseczna (w Chojnowskim Parku Krajobrazowym) są prowadzone badania i aktywna ochrona rzadkich gatunków ryb.
Znaczenie dla środowiska mają wszystkie stawy – zarówno chronione jak i niechronione, z ekstensywną albo intensywną, ale racjonalną gospodarką rybacką. Na dużym kompleksie stawowym może występować nawet 200-250 gatunków ptaków, a sztuczne stawy są w skali kraju podstawowymi ostojami takich rzadkich gatunków, jak hełmiatka, podgorzałka, perkoz zausznik i ślepowron. Szczególnie cenne mogą być też porzucone i zarośnięte stawy, jak rezerwat Jeleniak-Mikuliny koło Lublińca.
Wszystkie są w jakimś stopniu ostojami przyrody i lokalnymi magazynami wody – nawet pojedyncze małe stawy, które w ostatnich latach są często zasypywane albo traktowane jako dzikie wysypiska śmieci. Problemy gospodarki stawowej to zaopatrzenie w wodę dobrej jakości, unikanie i eliminowanie skażeń rzek i strumieni zaopatrujących stawy, eliminacja śrutu ołowianego używanego podczas polowań, z którego toksyczny ołów przenika do różnych organizmów wodnych i do łańcucha pokarmowego człowieka, walka z chorobami ryb, raków, ptaków wodnych.
Stawy rybne są często powiązane z obiektami zabytkowymi (parki, dwory, klasztory, pałace i zamki) i wydarzeniami historycznymi, jak np. bitwa pod Raszynem 1809 r., bitwa pod Olszowym Młynem 1863 r., czy bitwy w Lasach Janowskich 1943-44 albo pod Pęcicami w 1944 r.
Tekst i zdjęcia
Przemysław Stolarz
You must be logged in to post a comment.