Jurydyki, cyrkuły, komisariaty – jak rozwijała się Warszawa

Tuż przed Powstaniem Warszawskim w mieście mieszkało ok. 920 000 osób. W 1945 roku liczba ta spadła do około 422 000.

Za kilka tygodni rozpocznie się Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2021. Będzie on realizowany w stulecie Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności RP. Jego głównym celem jest pozyskanie danych do analiz, umożliwiających podjęcie działań zapobiegających lub rozwiązujących negatywne zjawiska społeczne oraz problemom, jakie mają mieszkańcy. Pośród wielu obszarów takich badań statystycznych, znajdują się bardzo interesujące zestawienia dotyczące rozwoju terytorialnego i demografii miejscowości, w tym m.st. Warszawy.

Jak rosła Warszawa

Miasto Warszawa zostało założone w końcu XIII wieku. Jego obszar liczył około 20 ha, zamieszkałych przez kilkaset osób. W pierwszej połowie XIV wieku na miejscu nietrwałych wałów rozpoczęto wznoszenie murów obronnych, które ukończono w końcu wieku XV. Powierzchnia Starej Warszawy objęta murem liczyła jednak tylko 12 ha. Ilość jej stałych mieszkańców w tamtym okresie szacuje się na ok. 4 700 osób w 1510 roku i około 9 000 osób w roku 1550. W XIV wieku nowe osadnictwo poza jej murami dało początek  Nowej Warszawie, liczącej według różnych źródeł od 10 do 14 ha.

Od czasu przeniesienia do Warszawy siedziby królewskiej, poza murami Starego Miasta zaczęły powstawać liczne rezydencje magnackie oraz prywatne miasteczka zwane jurydykami. W XVII wieku, wraz z Potopem Szwedzkim zakończył się okres względnego spokoju i znacznej dynamiki rozwoju miasta. W 1655 roku liczba ludności wynosiła około 12 600 osób, a w 1659 roku tylko około 5 100. Po kilku kolejnych dekadach wzrostu przyszły kolejne wojny i niszczące epidemie, które na początku XVIII wieku znowu przyniosły regres z około 39 000 osób w roku 1700, do około 14 100 w roku 1754.

Na początku XVII wieku granicę miasta wyznaczyła linia wałów, którą zaczęto sypać z inicjatywy króla Zygmunta III Wazy w 1621 roku. Wały obejmujące Stare i Nowe Miasto zamykały obszar o szacunkowej powierzchni od 125 do 165 ha.

W drugiej połowie XVIII nową granicę miasta wyznaczono na wybudowanym w 1770 roku Wale Lubomirskiego. Liczył on 12,8 km długości i objął obszar 1 469 ha. Znacznie krótszym wałem o długości 3 km obwiedziono też Pragę oraz Golędzinów.  W 1791 roku scalono Starą i Nową Warszawę oraz Pragę w jeden organizm miejski, znosząc jednocześnie jurydyki. W ich miejsce utworzono 7 okręgów administracyjnych zwanych cyrkułami. Podział ten utrzymał się przez czas zaboru pruskiego. W 1792 roku populacja miasta wzrosła do rekordowych 120 000 osób, by w roku 1795 spaść do około 66 000. Charakterystyczne wzrosty i spadki ilości ludności Warszawy  w okresie I RP, wiązały się też z okresami kiedy w mieście obradował sejm.

Przez cały XIX wiek, aż do wybuchu II Wojny Światowej, ograniczona terytorialnie Wałami Lubomirskiego, a następnie budową cytadeli i podmiejskich fortów, Warszawa notowała stały przyrost ludności. W 1800 roku było to około 63 400 osób, w 1850 roku około 163 400, w 1900 roku około 686 000, a w 1939 roku około 1 289 000.

W 1916 roku obszar miasta znacznie powiększył niemiecki okupant. Przyłączono wówczas m.in. Szczęśliwice, Mokotów, część Bródna i Grochów. Łącznie ponad 8 000 ha. Do 15 cyrkułów, zwanych już komisariatami, powstało wówczas 11 kolejnych. W 1926 roku wprowadzono 10 obwodów statystycznych (dzielnic) grupujących po 2-3 komisariaty.

W czasie II Wojny Światowej podziały miasta zostały utrzymane, jednakże ze znaczącym wydzieleniem dzielnic żydowskiej i niemieckiej. Tuż przed Powstaniem Warszawskim w mieście mieszkało około 920 000 osób. W 1945 roku liczba ta spadła do około 422 000.  Kolejne dekady aż do dziś, cały czas przynoszą wzrost ilości ludności. Stan z 1939 roku powrócił w roku 1969.

Zaraz po zakończeniu wojny powstał podział na 5 dzielnic i 18 okręgów. W 1951 roku znacznie powiększono obszar Warszawy m.in. o obszary miejscowości i gmin takich jak m.in. Włochy, Okęcie, Wilanów, Wawer i Młociny. Całość stworzyła wtedy 11 dzielnic, a od 1959 roku 7. Nieco później przyłączono też obszary Rembertowa (1957), Ursusa (1977) i Aleksandrowa (1992). W 1994 roku w miejsce dzielnic powołano 11 gmin. Powróciły one wraz z przyłączeniem do Warszawy miasta Wesoła w roku 2002.

Stan obecny

Obecnie Warszawa liczy sobie 18 dzielnic, podzielonych dla ułatwienia orientacji na 141 obszarów  MSI (Miejski system informacji). Zamieszkuje je łącznie około 1 790 600 osób. Najbardziej liczną jest Mokotów – około 218 000, a najmniej Rembertów – około 24 000. Obszar miasta wynosi 57 400 ha. Nadchodzący Narodowy Spis Powszechny uaktualni nam odpowiedzi na pytania „ilu nas jest”, „kim jesteśmy”, „jak żyjemy”, „jak mieszkamy”, „jak pracujemy”, itp. Po raz pierwszy w historii polskiej statystyki publicznej obowiązywał będzie obowiązkowy samospis internetowy. Osobom, które nie będą w stanie się samospisać, pomogą im w tym rachmistrzowie – bezpośrednio lub telefonicznie.

Adam Ciećwierz